مسجد رد الشمس (حله)مسجد رد الشمس در شمال شهر حله، در سمت راستِ ابتدای جاده منتهی به بابِل قرار دارد، که محل وقوع معجزه بازگشتن خورشید پس از غروب برای امام علی (علیه‌السّلام) است. این مسجد با نام‌های «مشهد الشمس» یا «مشهد رد الشمس» نیز مشهور است. مشهد الشمس، از بناهای اسلامی کهن عراق است که از نظر معماری دارای اهمیت است زیرا بنای اصلی آن، شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد مضرّس زیبایی، به ارتفاع حدود بیست متر است. این گنبد، از شاخص‌ترین گنبدهای مضرّس در عراق، به شمار می‌آید. ۱ - معجزه رد الشمسدر منابع روایی شیعه، دو معجزه رد شمس برای امام علی (علیه‌السّلام)، گزارش شده است: ۱.۱ - معجزه رد شمس اولمعجزه اول رد شمس در زمان حیات حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه منوره اتفاق افتاد. خلاصه مضمون روایات نقل شده، چنین است که روزی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پس از بجا آوردن نماز ظهر و عصر، حضرت علی (علیه‌السّلام) را نزد خویش فراخواند. سپس در حالی‌که سر بر دامان امام (علیه‌السّلام) نهاده بود، وحی بر ایشان نازل شد و در همان حال، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خواب رفت. این در حالی بود که امام (علیه‌السّلام)، هنوز نماز عصرش را نخوانده بود. این حالت، به قدری طول کشید که خورشید، غروب کرد و نماز عصر امام علی (علیه‌السّلام) قضا شد. وقتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بیدار شد و از قضا شدن نماز امام (علیه‌السّلام) باخبر شد، دعا کرد که خورشید برگردد تا امام (علیه‌السّلام) نماز عصر خود را ادا کند. [۱]
نریمانی، زهره، نقد سندی و محتوایی روایت ردّ الشمس لعلی ابن ابی‌طالب (علیه‌السّلام)، حدیث اندیشه، ش ۳-۴، ص۳۴.
از جمله محدثان و علمای شیعه که این داستان را نقل کرده‌اند، می‌توان از شیخ کلینی، شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ه. ق)، حمیری، عیاشی، محمد بن حسن قمی، [۷]
قمی، محمد بن حسن، العقد النضید و الدّرّ الفرید، ص۱۹-۲۰.
حسین بن حمدان خصیبی، شیخ مفید، قطب راوندی و ابن حمزه طوسی، نام برد.۱.۲ - معجزه رد شمس دوممعجزه رد شمس دوم، در سرزمین بابِل رخ داده است. اما در روایات آن در منابع مختلف، در سبب و زمان وقوع حادثه و دیگر جزئیات آن اختلاف‌هایی، وجود دارد. شرح وقایع این معجزه، چنان‌که در بسیاری از منابع شیعه نقل شده، به‌طور خلاصه، چنین است که امام علی (علیه‌السّلام) با لشکریان خود، در وقت نماز عصر، به سرزمین بابِل رسید و فرمود: «اینجا سرزمینی است که در آن، عذاب نازل شده است و جایز نیست که هیچ پیامبر یا وصی پیامبری در آن، نماز بخواند. هرکس می‌خواهد در اینجا نماز بخواند» بخواند. آن‌گاه مردم پراکنده شدند و به نماز ایستادند. جویریة بن مُسهر (از اصحاب امیرمؤمنان (علیه‌السّلام)) تصمیم گرفت به امام (علیه‌السّلام) اقتدا کند و نمازش را با او بخواند. سپس به راه خود ادامه دادند؛ تا اینکه خورشید غروب کرد و آنها از این سرزمین خارج شدند. آن‌گاه حضرت، زیر لب دعایی کرد و خورشید، دوباره در آسمان بالا آمد. پس امام (علیه‌السّلام) نماز عصر خود را خواند. سپس خورشید، دوباره غروب کرد. [۱۴]
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۲۳۷-۲۳۹.
[۱۸]
قمی، محمد بن حسن، العقد النضید والدّرّ الفرید، ص۱۸-۱۹.
۲ - تاریخ اولیه احداث زیارتگاهدرباره تاریخ اولیه احداث زیارتگاه مشهد الشمس حله، آگاهی دقیقی در دست نیست. احتمالًا ابن شهرآشوب (متوفای ۵۸۸ ه. ق)، نخستین کسی است که به زیارتگاه فعلی مشهد الشمس حله و ارتباط آن با معجزه دوم رد شمس، اشاره کرده است. او محل زیارتگاه را «صاعدیه»، از توابع بابِل، ذکر کرده است. علی بن ابی‌بکر هروی نیز ضمن اشاره به این زیارتگاه، چند قول مختلف درباره آن بیان کرده است؛ از جمله آنکه گفته شده است خورشید در آن، برای حزقیل پیامبر (علیه‌السّلام) و به قولی برای یوشع بن نون (علیه‌السّلام) و به قول دیگری برای علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) بازگشته است. ۳ - بازسازیعلامه حلی (متوفای ۷۲۶ ه. ق)، داستانی نقل کرده است که بر مبنای آن، یکی از امرای حله با مشاهده کرامتی از این مشهد، ساختمان آن را بازسازی کرد. مفاد داستان چنین است که یکی از امرای حله، روزی از شهر خارج شد و پرنده‌ای را بر گنبد مشهد الشمس دید. عقابی را فرستاد تا آن را شکار کند. پرنده فرار کرد و در خانه ابن‌نمای فقیه، (گویا مقصود از ابن نمای فقیه در این داستان، همان ابن نمای حلّی، از علمای مشهور شیعه است.) فرو آمد. عقاب، پرنده را تعقیب کرد تا به آن رسید. ولی پاها و بال‌های عقاب، سست شد و از کار افتاد. یکی از اطرافیان امیر، به آنجا رفت و عقاب را در آن حال دید. سپس آن را نزد امیر برد و آنچه را دیده بود، برای او بازگو کرد. او این حادثه را از بلند مرتبگی جایگاه آن مشهد دانست. از این‌رو به بازسازی آن پرداخت. ۴ - معماریمشهد الشمس، از بناهای اسلامی کهن عراق و از نظر معماری نیز درخور اهمیت است. امروزه این زیارتگاه، داخل محوطه وسیع محصور و مشجّری قرار دارد. بنای اصلی آن، شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد مضرّس زیبایی، به ارتفاع حدود بیست متر است. این گنبد، از شاخص‌ترین گنبدهای مضرّس در عراق، به شمار می‌آید. [۲۷]
کامل حیدر، العمارة العربیة الاسلامیة: الخصائص التنظیمیة للمقرنصات، ص۵۲-۵۴.
قدمت بنا از اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری، تخمین زده شده است. [۲۸]
کامل حیدر، العمارة العربیة الاسلامیة: الخصائص التنظیمیة للمقرنصات، ص۵۲.
در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که به احترام محل نماز خواندن امام علی (علیه‌السّلام)، با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبک)، مسدود شده است.متصل به بنای اصلی، از سمت غرب، صحن کوچکی وجود دارد که گرداگرد آن را رواق‌هایی فرا گرفته و در سال‌های اخیر، سقفی برای آن ایجاد شده است. در زاویه شمال شرقی آن، مناره جدید قدیمی وجود دارد که بلندی آن، کمتر از ارتفاع گنبد بنا می‌باشد و بخش‌هایی از بدنه و بالکن آن، با نقوش و کتیبه‌های کاشی، تزیین یافته است. صحن مشهد، دارای یک ورودی، میان ضلع شمالی و ورودی دیگری نیز روبه‌روی آن، در ضلع جنوبی است. ورودی جنوبی، به محوطه محصور دیگری متصل است که در جنوب آن مسجد کوچک و نسبتاً ساده‌ای قرار دارد. اهالی منطقه، آن را مسجد قدیمی «صاعدیه» (نام پیشین این محل) می‌دانند. امروزه این مسجد، بازسازی شده است و در آن، عناصر معماری درخور توجه و نیز آثاری از گذشته، به چشم نمی‌خورد. ۵ - پانویس۶ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله «مسجد رد الشمس»، ج۱، ص۴۶-۴۹. رده‌های این صفحه : زیارتگاههای شیعیان در حله | مسجدهای عراق | مکان‌های تاریخی حله | مکان‌های منتسب به امام علی
|